Bộ luật Hình sự năm 1999 được sửa đổi, bổ sung năm 2009, nhưng Điều 189 quy định về tội hủy hoại rừng vẫn được giữ nguyên. Khoản 1 Điều 189 này quy định:
"Người nào đốt rừng, phá rừng trái phép hoặc có hành vi khác hủy hoại rừng gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử lý hành chính về hành vi này mà còn vi phạm, thì bị phạt tiền từ mười triệu đồng đến một trăm triệu đồng, cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến 5 năm".
Với cấu thành tội phạm cơ bản như vậy, có thể thấy về mặt khách quan của tội này có 03 hành vi cụ thể là: (i) đốt rừng trái phép, (ii) phá rừng trái phép và (iii) bất kỳ hành vi khác hủy hoại rừng. Cả 3 loại hành vi này đều có chung một yếu tố định tội đi kèm là "gây hậu quả nghiêm trọng"; trong trường hợp không có yếu tố "gây hậu quả nghiệm trọng" thì phải có yếu tố khác thay thể là "đã bị xử lý hành chính" .
Cả 03 hành vi nêu trên được Thông tư liên tịch số 19/2007/TTLT-BNN-BTP-BCA-VKSNDTC-TANDTC ngày 08/3/2007 hướng dẫn cụ thể: (i) Đốt rừng trái phép là hành vi cố ý làm cháy rừng với bất kỳ mục đích gì mà không được người hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền cho phép; (ii) Phá rừng trái phép là chặt phá rừng, ken cây và các hành vi trái pháp luật làm cho cây rừng bị chết với bất kỳ mục đích gì và (iii) Hành vi khác hủy hoại rừng là đào bới, nổ mìn, san ủi, đào, đắp ngăn nước thủy triều, tháo nước hoặc xả chất độc hại vào rừng trái pháp luật làm cho cây rừng bị chết hàng loạt, đất bị ô nhiễm. Về mặt mô tả hành vi như vậy là rất rõ ràng, không có gì phải bàn. Tuy nhiên, về tình tiết "gây hậu qủa nghiêm trọng", cho đến nay trong thực tiễn vẫn còn nhiều cách hiểu khác nhau. Một quy định của pháp luật hình sự mà còn có nhiều cách hiểu khác nhau, tất nhiên sẽ dẫn đến nhiều cách áp dụng khác nhau, và cuối cùng sẽ dẫn đến tình trạng hoặc là oan sai hoặc là bỏ lọt tội phạm.
Bài này, xin nêu quan điểm áp dụng tình tiết "gây hậu quả nghiêm trọng" trong trường hợp nêu trên để các đồng nghiệp cùng chia sẻ.
Tại điểm 3.4 mục IV Thông tư liên tịch số 19 quy định: "Gây hậu quả nghiêm trọng quy định tại khoản 1 Điều 189 khi thuộc một trong các trường hợp sau: (a) Đốt rừng, phá rừng hoặc có hành vi khác hủy hoại rừng sản xuất với diện tích từ trên mức tối đa bị xử lý vi phạm hành chính đến hai lần mức tối đa bị xử phạt vi phạm hành chính; (b) gây thiệt hại về lâm sản có giá trị trên 30 triệu đồng đến 60 triệu đồng đối với rừng sản xuất là rừng tự nhiên...
Hướng dẫn là như vậy, nhưng trong thực tiễn có trường hợp diện tích rừng thiệt hại được xác định ở mức độ xử lý hành chính, trong khi giá trị rừng thiệt hại (theo định giá đúng trình tự, thủ tục) thì đủ số tiền để xử lý về hình sự, nên đã phát sinh hai cách hiểu khác nhau:
Một là, theo điểm 3.4 mục IV Thông tư liên tịch số 19 thì chỉ khi nào xác định được giá trị diện tích rừng bị xâm phạm đủ điều kiện truy cứu trách nhiệm hình sự rồi mới căn cứ vào giá trị thiệt hại rừng được định giá. Như vậy, nếu diện tích chưa đủ, mặc dù giá trị thiệt hại đủ điều kiện truy cứu trách nhiệm hình sự vẫn xử lý hành chính.
Hai là, khi phát hiện hành vi hủy hoại rừng thì cần xem xét một trong hai trường hợp, đó là gây thiệt hại về diện tích và gây thiệt hại về giá trị lâm sản, nếu một trong hai nội dung đủ điều kiện theo đúng quy định thì đủ yếu tố cấu thành khoản 1 Điều 189 BLHS.
Trong khi đó, tại khoản 2 Điều 7 Nghị định 157/2013/NĐ-CP quy định những hành vi vi phạm vượt quá mức tối đa bị xử lý vi phạm hành chính qui định tại Điều 12, 16, 20... Nghị định này thì được xem xét để truy cứu trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, khoản 2 Điều 7 Nghị định 157/2013/NĐ-CP không có quy định về hậu quả định lượng theo giá trị thiệt hai như hướng dẫn tại Thông tư liên tịch số 19.
Từ vướng mắc trên, nên có địa phương chỉ xem xét trách nhiệm hình sự khi diện tích rừng bị xâm phạm đủ diện tích theo quy định và sau đó mới tính giá trị thiệt hại; nhưng cũng có nơi xem xét cả hai điều kiện, đó là diện tích bị xâm phạm hoặc giá trị lâm sản bị xâm phạm để xem xét trách nhiệm hình sự.
Quan điểm của người viết bài này đồng tình với quan điểm thứ nhất, bởi các lý do sau đây:
Một là, khi có sự xung đột về pháp luật, cùng một nội dung thì căn cứ vào văn bản pháp luật có giá trị pháp lý cao hơn, ở đây Nghị định 157 chỉ quy định xem xét trách nhiệm hình sự khi diện tích rừng bị xâm phạm vượt quá tối đa bị xử lý vi phạm hành chính (không quy định hậu về quả giá trị thiệt hại);
Hai là, nên áp dụng pháp luật hình sự theo hướng có lợi cho người phạm tội, nên chỉ hiểu theo cách thứ nhất là hợp lý. Bởi vì nếu có hành vi hủy hoại rừng, khi kiểm tra nếu đủ điều kiện về diện tích thì xem xét trách nhiệm hình sự, nếu chưa đủ thì xử lý vi phạm hành chính mặc dù hậu quả về giá trị có thể lớn hơn quy định.
Đây là tình huống thực tế đã xảy ra trên địa bàn tỉnh Quảng Nam trong thời gian qua, các cơ quan có thẩm quyền cần rút kinh nghiệm để xử lý về hành vi hủy hoại rừng theo đúng tinh thần của pháp luật hình sự, hành chính hiện hành. Rất mong các đồng nghiệp cùng trao đổi./.

Lê Hằng Vân