Biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt lần đầu tiên được quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 (Bộ luật TTHS 2015), gồm các biện pháp cụ thể: Ghi âm, ghi hình bí mật; nghe điện thoại bí mật; thu thập bí mật dữ liệu điện tử. Các biện pháp này được tiến hành sau khi khởi tố vụ án và thông tin, tài liệu thu thập được, cơ qua tiến hành tố tụng có thể dùng làm chứng cứ để giải quyết vụ án. Như vậy, có thể nói yếu tố "bí mật" là dấu hiệu đặc trưng của biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt, nó khác với các biện pháp điều tra công khai như lấy lời khai, khám nghiệm hiện trường, đối chất...

Sự cần thiết phải quy định biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt:

Do yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm trong tình hình mới, nhất là các tội phạm xuyên quốc gia, tội phạm về ma túy, vũ khí, tội mua bán người, khủng bố...; các tội phạm ngày càng tinh vi, xảo quyệt, sử dụng nhiều công cụ, phương tiện công nghệ cao để phạm tội, nên nếu chỉ có điều tra công khai như Bộ luật TTHS 2003 thì hiệu quả điều tra mang lại không cao, đòi hỏi phải có quy định để tạo điều kiện cho hoạt động điều tra sử dụng biện pháp đặc biệt được pháp luật thừa nhận, đồng thời cũng phù hợp với quy định của một số nước như: Pháp, Đức, Nga, Trung quốc... Do vậy, Bộ luật TTHS 2015 lần này dành 01 chương (chương XVI) với 08 điều, từ Điều 223 đến Điều 228 để quy định biện pháp này. So với các biện pháp điều tra mà pháp luật quốc tế khuyến nghị sử dụng thì còn một số dạng điều tra mà Bộ luật TTHS 2015 chưa ghi nhận như: vận chuyển có kiểm soát; đưa người thâm nhập tổ chức và tiếp cận cá nhân phạm tội để thu thập chứng cứ. Nhưng dù sao bước đầu Bộ luật TTHS 2015 cũng đã quy định biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt là một bước phát triển đáng ghi nhận trong hoạt động tư pháp. Các biện pháp này chủ yếu là bí mật thu thập chứng cứ, cơ quan có thẩm quyền, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng có thể áp dụng kết hợp nhiều biện pháp điều tra, để thu thập chứng cứ một cách có hiệu quả nhất, phục vụ tốt nhất cho công tác đấu tranh và phòng chống tội phạm, không làm oan người vô tội, thực hiện đầy đủ hơn quyền tự do, bình đẳng của con người, quyền được suy đoán vô tội trong tố tụng hình sự mà Hiến pháp 2013 đã quy định.
Các nội dung của biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt
Bộ luật TTHS 2015 quy định có 04 nhóm biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt, do Trinh sát viên, Điều tra viên, cán bộ điều tra thực hiện đó là:
Ghi âm bí mật: là biện pháp nhằm ghi lại nội dung của lời hứa, lời tuyên thuệ, cuộc trò chuyện của các đối tượng mà cơ quan điều tra nghi vấn về sự chuẩn bị phạm tội.
Ghi hình bí mật: là biện pháp ghi lại hình ảnh của đối tượng nghi vấn có hành vi phạm tội để chứng minh, làm rõ mức độ, hành vi, tính chất của hành vi phạm tội.
Nghe điện thoại bí mật: là biện pháp nghe và có thể ghi lại lời nói của đối tượng nghi vấn để bổ sung chứng cứ, chứng minh hành vi phạm tội của đối tượng nghi vấn.
Thu thập bí mật dữ liệu điện tử: là thu thập dữ liệu điện tử như ký hiệu, chữ viết, chữ số, hình ảnh, âm thanh được tạo ra, lưu trữ, truyền đi bởi phương tiện điện tử.
Các điều kiện thực hiện biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt:
Do tính đặc biệt, nên trình tự, thủ tục, thẩm quyền áp dụng cũng được quy định khá chặt chẽ, cụ thể như sau:
Một là, biện pháp này chỉ được sử dụng sau khi khởi tố vụ án hình sự và trong quá trình điều tra. Khác với một số biện pháp điều tra khác như khám nghiệm hiện trường có thể thực hiện trước khi khi khởi tố vụ án.
Hai là, không phải tội phạm nào cũng áp dụng biện pháp này, biện pháp này chỉ được áp dụng cho 02 nhóm tội, nhóm thứ nhất: tội xâm phạm an ninh quốc gia, tội phạm về ma túy, tội phạm về tham nhũng, tội khủng bố, tội rửa tiến và nhóm thứ hai là tội phạm khác có tổ chức thuộc loại tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.
Ba là, cũng do tính đặc biệt nên không phải bất kỳ cơ quan điều tra cấp nào cũng được áp dụng mà chỉ có thủ trưởng cơ quan điều tra cấp tỉnh, thủ trưởng cơ quan điều tra cấp quân khu trở lên mới có quyền ra quyết định áp dụng biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt. Trong trường hợp cần thiết, Thủ trưởng cơ quan điều tra cấp huyện và khu vực có thể đề nghị thủ trưởng cơ quan điều tra cấp tỉnh và cấp quân khu ra quyết định. Quyết định áp dụng biện pháp điều tra đặc biệt phải được Viện trưởng Viện kiểm sát cùng cấp phê chuẩn trước khi thi hành. Thủ trưởng cơ quan điều tra, Viện trưởng Viện kiểm sát có thẩm quyền và người thi hành quyết định áp dụng biện pháp tố tụng đặc biệt phải giữ bí mật. Việc quy định hạn chế thẩm quyền ra quyết định đối với thủ tục này không những thể hiện tầm quan trọng, tính tác động của thủ tục này mà còn đảm bảo không lạm quyền, xâm phạm đến lợi ích hợp pháp, quyền tự do dân chủ của công dân. Ngoài ra, Bộ luật TTHS 2015 nghiêm cấm sử dụng thông tin, tài liệu, chứng cứ thu thập được vào mục đích khác.
Bốn là, về thời hạn áp dụng biện pháp điều tra đặc biệt không quá 02 tháng, kể từ ngày phê chuẩn; nếu vụ án phứt tạp thì có thể gia hạn, nhưng không quá thời hạn điều tra theo quy định của Bộ luật này./.

Lê Hằng Vân