Trong những năm qua hoạt động xét xử lưu động của Tòa án nhân dân các cấp đã góp phần tích cực vào công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật cho người dân. Nhờ sự tác động trực tiếp bởi yếu tố "người thật, việc thật", cùng với những "thông điệp" mang tính cảnh báo, răn đe cao làm cho những đối tượng có ý đồ bất chính phải tự điều chỉnh hành vi của mình để chung sống với cộng đồng. Tuy nhiên, với một phiên tòa thật thì phải đảm bảo tuân thủ đúng trình tự, thủ tục về tố tụng, cho nên nhìn từ góc độ của công tác tuyên truyền pháp luật thì nó hơi bị rườm rà, tốn thời gian; đặc biệt là tốn kém về kinh phí và không phải lúc nào Tòa án cũng có thể tổ chức phiên tòa lưu động theo yêu cầu của công tác phổ biến, giáo dục pháp luật được.
Để khai thác những điểm tích cực của phiên tòa lưu động và ứng dụng nó vào công tác tuyên truyền pháp luật, một số địa phương ở Quảng Nam (thành phố Tam Kỳ, thành phố Hội An, và các huyện Đại Lộc, Phước Sơn...) đã phỏng theo những phiên tòa thật để làm "Phiên tòa giả định". Đây là cách "thay thế" tốt nhất, nếu trong thời gian tới đây ngành Tòa án sẽ không tổ chức các phiên tòa lưu động nữa. Mô hình "Phiên tòa giả định" sẽ một mặt tiếp tục phát huy những yếu tố tích cực từ phiên tòa lưu động, mặt khác, vì là "giả định" nên nó sẽ linh hoạt hơn trong cách vận dụng vào yêu cầu nhiệm vụ của công tác phổ biến, giáo dục pháp luật, đặc biệt là cho thanh thiếu niên.
"Phiên tòa giả định" không phải là hình thức tuyên truyền mới, bởi chúng ta đã từng biết qua chuyên mục "Tòa tuyên án" trên VTV3 trong nhiều năm nay. Tuy nhiên, từ việc tham khảo chuyên mục này, trên thực tế đã có nhiều vận dụng sáng tạo ở nhiều nơi, vì nó không bị gò bó bởi thời lượng như trên VTV3. Bài viết này xin giới thiệu một số kinh nghiệm về thực hiện mô hình "Phiên tòa giả định" tại Quảng Nam trong thời gian qua.
1. Nên lựa chọn vụ án có thật để mô phỏng
Những vụ án được dư luận quan tâm thường có ảnh hưởng lớn đến nhận thức pháp luật của số đông công chúng. Tâm lý người dân đang tò mò muốn xem lại câu chuyện để biết tội phạm đã được thực hiện như thế nào, những ai có liên quan trong vụ án, kẻ phạm tội đã bị pháp luật trừng trị ra sao, người bị hại và các giá trị nền tảng của xã hội có được bảo vệ theo công lý không? .v.v... Việc kể lại vụ án thông qua "Phiên tòa giả định" trước hết có vẻ như là để thỏa mãn nhu cầu tâm lý tò mò của công chúng, nhưng người làm "Phiên tòa giả định" không dừng lại ở đó, mà sâu xa hơn là thông qua đó để chuyển tải nhiều thông điệp có ý nghĩa tuyên truyền, giáo dục pháp luật, xây dựng nhận thức pháp luật đúng đắn cho mọi người.
Tình hình tội phạm diễn ra ở mỗi địa phương được phản ánh thông qua những vụ án cụ thể do Tòa án xét xử trong những khoảng thời gian nhất định. Theo kinh nghiệm của Quảng Nam, những vụ án được chọn để mô phỏng cho "Phiên tòa giả định" thường là những vụ án điểm, có tính thời sự và gắn liền với yêu cầu đấu tranh phòng chống loại tội phạm đang diễn biến phức tạp tại địa phương. Thời gian qua ở Quảng Nam hầu như các địa phương chọn vụ án để mô phỏng lại đều là án hình sự, thuộc các loại án ma túy, giao thông đường bộ, cố ý gây thương tích, xâm phạm tài sản, ...
2. Viết kịch bản như thế nào để đạt hiệu quả tuyên truyền cao nhất
Chúng tôi quan niệm "Phiên tòa giả định" cũng giống như một vỡ diễn sân khấu, để được nhiều người quan tâm cần phải có kịch bản hay, "diễn viên" giỏi. "Phiên tòa giả định" ở các địa phương trong tỉnh Quảng Nam thường được tiến hành dưới sự phối hợp của nhiều cơ quan, như Phòng Tư pháp, Tòa án cấp huyện, tổ chức Đoàn thanh niên... Trong đó, phía Tòa án lựa chọn vụ án, cung cấp bản án và "cố vấn" nội dung hoạt động "xét xử", "tuyên án"...; Phòng Tư pháp chịu trách nhiệm xây dựng kịch bản; Đoàn thanh niên tìm người tham gia đóng vai và phối hợp tổ chức dàn dựng (vai trò của tổ chức Đoàn thanh niên rất quan trọng).
Khâu viết "kịch bản" được xem là khâu rất quan trọng nhất, phải bảo đảm sao cho các bước diễn tiến của "Phiên tòa" khi "công diễn" được thể hiện lại gần giống với vụ án thật, trong khi cần phải lượt bỏ bớt một số chi tiết, thủ tục của phiên tòa thật, vì nó "rườm rà" và "không cần thiết" đối với một "Phiên tòa giả định". Do đó "kịch bản" phải là sản phẩm có tính hoàn chỉnh cao, phản ánh tương đối đầy đủ các tình tiết của vụ án đã diễn ra. Nội dung phần đối đáp giữa các nhân vật trong các vai thẩm phán, hội thẩm nhân dân, kiểm sát viên, bị cáo, bị hại...; phần phát biểu quan điểm của vị đại diện Viện Kiểm sát, phần tuyên án của Hội đồng xét xử tại "Phiên tòa" phải được viết lại sao cho trong phần lớn các lời thoại đều có chứa nội dung pháp luật cần tuyên truyền hoặc chứa những thông điệp có ý nghĩa giáo dục nhận thức về pháp luật sâu sắc.
Đây cũng là phần mà tác giả kịch bản, tùy theo tình huống của từng câu chuyện, có thể lồng ghép đưa thêm một số quy định pháp luật liên quan vào "Phiên tòa", như vấn đề trách nhiệm liên đới giữa các bị cáo về bồi thường thiệt hại; trách nhiệm của cha mẹ, người giám hộ đối với người chưa thành niên trong một số trường hợp được pháp luật quy định...; trách nhiệm của gia đình và xã hội.
3. Tổ chức diễn
Để tăng hiệu quả tuyên truyền, giáo dục pháp luật của một "Phiên tòa giả định", công việc chuẩn bị và tổ chức diễn cũng cần được chuẩn bị thật công phu. Đầu tiên là việc chọn thành viên tham gia và phân vai thực hiện sao cho phù hợp. Cũng như hình thức "Rung chuông vàng", "Phiên tòa giả định" cũng là sân chơi bổ ích thu hút được sự quan tâm của nhiều người, đặc biệt là thanh thiếu niên, nếu biết phát huy và sử dụng đúng cách sẽ rất có hiệu quả trong những điều kiện nhất định. Tuy nhiên, đã nói đến một phiên tòa, dù là giả định thì yếu tố chuyên môn của ngành Tòa án cũng phải được chú ý sử dụng đúng mức mới phát huy được hiệu quả, thu hút được sự quan tâm của quần chúng. Kinh nghiệm của các địa phương là nếu Phòng Tư pháp đứng ra chủ trì phối hợp với tổ chức Đoàn thanh niên để mời đoàn viên thanh niên là công chức từ các cơ quan Tòa án, Viện Kiểm sát, Công an tham gia phối hợp thực hiện thì việc dựng vỡ sẽ khá nhanh và "chất lượng chuyên môn" của "Phiên tòa giả định" cũng khá cao, và khi đưa ra công diễn nó sẽ giống với phiên tòa thật nhiều hơn.
Sau khi dựng vở xong, trước khi tổ chức "công diễn" là khâu tuyên truyền, quảng bá nhằm thu hút sự chú ý của những người quan tâm. Thông thường "Phiên tòa giả định" được dàn dựng là để chuẩn bị cho một cuộc sinh hoạt lớn nào đó (Hội trại của Đoàn thanh niên, sinh hoạt Ngày Pháp luật, ...), mà lực lượng nòng cốt vẫn là thanh thiếu niên. Người đến tham dự càng đông hiệu quả càng cao. Bên cạnh số giấy mời các đại biểu theo dự kiến, hệ thống loa truyền thanh cơ sở là phương tiện rất tốt cho việc thông tin để nhiều người dân đến dự "Phiên tòa".
4. Chuẩn bị nội dung tuyên truyền pháp luật tại "Phiên tòa giả định"
Mục đích của "Phiên tòa giả định" là để tuyên truyền pháp luật. Do đó, khi tổ chức "Phiên tòa giả định" chúng ta phải tận dụng tối đa mọi yếu tố có thể để chuyển tải một cách hợp lý những quy định của pháp luật cho người dân phù hợp với nhu cầu của họ theo kết quả khảo sát cho thấy. Có hai khoản trống thời gian cần lưu ý khai thác cho công tác tuyên truyền pháp luật tại "Phiên tòa giả định":
- Trước khi "khai mạc phiên tòa". Đây là khoản thời gian rất cần thiết, để ổn định tổ chức và chờ "khán giải" đến xem, nên kéo dài chừng 30 phút. Trong khoản thời gian này, báo cáo viên thông tin những quy định pháp luật mới hoặc những quy định pháp luật mà người dân địa phương đang có nhu cầu tiếp cận tìm hiểu. Cũng có thể là những thông tin về tình hình tội phạm, vi phạm pháp luật đang diễn biến phức tạp tại địa phương; những khuyến cáo của chính quyền đối với người dân về cách phòng tránh các loại tệ nạn xã hội... Trong khoảng thời gian 30 phút này rất cần có một vài tiết mục văn nghệ để tạo không khi vui tươi hào hứng cho đám đông tuổi trẻ.
- Trong quá trình nghị án. Đây là khoản thời gian cần có mang tính thủ tục làm cho "Phiên tòa giả định" giống như phiên tòa thật. Tuy nhiên, không nên kéo dài quá, sẽ gây tâm lý khó chịu cho người xem. Theo chúng tôi, nên sử dụng khoảng 10 đến 15 phút đành cho báo cáo viên làm rõ hơn một số nội dung pháp luật mà "Phiên tòa giả định" đã đề cập hoặc thông tin về tình hình tội phạm có liên quan trong vụ án để gửi thông điệp pháp luật cho công chúng.
5. Một số ưu điểm và hạn chế của "Phiên tòa giả định"
Trong nhiều hình thức phổ biến, giáo dục pháp luật, hình thức nào cũng có những ưu điểm và hạn chế nhất định. Đối với "Phiên tòa giả định", một hình thức tuyên truyền pháp luật ra đời cách đây hơn chục năm, vẫn còn tương đối mới mẽ, nhưng cũng đủ thời gian để nhìn thấy một số ưu điểm và hạn chế của nó.
- Ưu điểm. Trước hết, "Phiên tòa giả định" là hình thức tuyên truyền có tính phối hợp liên kết cao giữa các cơ quan, đơn vị, tổ chức xã hội... do đó thu hút được nhiều lực lượng tham gia. Khi tổ chức đưa ra "trình diễn" cũng thu hút được sự quan tâm của nhiều tầng lớp, đối tượng khác nhau, tạo được hiệu quả tuyên truyền tích cực. "Phiên tòa giả định" cũng là sân chơi tạo điều kiện cho các bạn trẻ tham gia tìm hiểu pháp luật, tuyên truyền pháp luật, rèn luyện các kỹ năng về giao tiếp, ứng xử, làm việc theo nhóm, ...
Trong thời gian đến nếu ngành Tòa án không tổ chức các phiên tòa lưu động nữa thì có lẽ "Phiên tòa giả định" sẽ là hình thức thay thế tốt nhất giúp các bạn trẻ có sân chơi bổ ích trong các đợt sinh hoạt tìm hiểu pháp luật.
- Hạn chế. Để tổ chức được một "Phiên tòa giả định" đòi hỏi phải có sự liên kết phối hợp của nhiều cơ quan, đơn vị để thực hiện nhiều công việc khác nhau như đã trình bày ở phần trên, do đó đòi hỏi phải có sự quan tâm tạo điều kiện, phối hợp chỉ đạo tích cực của Thủ trưởng các cơ quan, đơn vị liên quan mới thực hiện thành công được. Do trong quá trình chuẩn bị có sự tốn kém nhiều về thời gian, công sức và kinh phí nhưng sản phẩm sau khi hoàn thành thường sử dụng chỉ một vài lần, làm cho hình thức "Phiên tòa giả định" chưa được nhiều địa phương chú trọng. Đây là vấn đề cần được quan tâm nghiên cứu để trong thời gian tới có thể tạo điều kiện thuận lợi cho các đơn vị, địa phương ứng dụng nhiều hơn nữa mô hình "Phiên tòa giả định" vào công tác phổ biến, giáo dục pháp luật cho thanh niên./.

Kỳ Sanh – Đặng Văn