Theo Chương trình làm luật năm 2018 của Quốc hội, nếu không có gì thay đổi thì tại kỳ họp thứ 5 vào giữa năm 2018, Quốc hội khóa 14 sẽ xem xét thông qua Dự án Luật phòng, chống tham nhũng (sửa đổi). Đây là dự án luật rất quan trọng có tính cấp bách trong tình hình hiện nay, nhưng Dự thảo được đưa ra thì còn nhiều vấn đề chưa nhận được sự đồng thuận cao trong toàn xã hội, kể cả trong đội ngũ các chuyên gia làm luật.

(Ảnh minh họa)

Có lẽ tâm điểm đang "nóng" nhất hiện nay trong Dự thảo Luật PCTN (sửa đổi) là câu chuyện về xử lý tài sản bất minh của cán bộ, công chức, viên chức khi được phát hiện như thế nào cho phù hợp nhất.
Cơ bản có 3 hướng xử lý được nêu ra đối với tài sản bất minh khi bị phát hiện mà đương sự không giải trình được nguồn gốc: (i) Đánh thuế 45%; (ii) Phải thực hiện trình tự tố tụng tư pháp dân sự (đưa ra tòa xem xét giống như các trường hợp chiếm hữu tài sản không có căn cứ); (iii) Tịch thu sung công (tùy theo từng trường hợp cụ thể, có thể xử lý hình sự hoặc không).
Thời gian qua, cả ba phương án nêu trên đã được bàn tán khá nhiều trên các diễn đàn xã hội, dưới nhiều khía cạnh khác nhau, từ pháp lý, đạo lý đến thông lệ thực tế ở nhiều quốc gia. Với góc nhìn riêng của mình, tôi vẫn muốn lạm bàn thêm một vài khía cạnh liên quan đến chủ đề trên.
Trước hết, theo tôi Dự thảo Luật PCTN (sửa đổi) cần bổ sung thêm khái niệm "tài sản bất minh" bên cạnh khái niệm "tài sản tham nhũng" nhằm phân biệt và làm rõ những điểm giống nhau và khác nhau trong nội hàm của hai khái niệm này. Làm như vậy để Dự thảo Luật có cơ sở quy định chế độ pháp lý riêng cho từng trường hợp cụ thể. Đối với tài sản tham nhũng thường có liên quan trực tiếp và ở mức độ "sâu hơn" đến hành vi tham nhũng, còn tài sản bất minh thường có "độ ẩn" cao hơn và gián tiếp hơn đối với hành vi tham nhũng, thậm chí có khi không có nguồn gốc từ tham nhũng mà từ những hoạt động bất chính khác. Ví dụ như các loại "quà biếu" có giá trị lớn mang tính chất "đầu tư trước", thì rất khó để nói là của hối lộ hay tài sản tham nhũng.
Thứ hai, trở lại với chủ đề xử lý tài sản bất minh như đã nêu trên. Về phương án đánh thuế 45% (hoặc cao hơn nữa) đối với khoản thu nhập bất minh, tôi đồng tình với suy nghĩ của rất nhiều người cho đây là phương án bất hợp lý. Bởi đã là tài sản bất minh mà lại thu thuế thì khác nào Nhà nước đi "đóng mác" minh bạch cho nó, cho dù Nhà nước có thu được một phần khá lớn trong đó. Còn chuyện thực hiện trình tự tố tụng tư pháp dân sự tại tòa, đối với tài sản bất minh, giống như các trường hợp chiếm hữu tài sản không có căn cứ, theo tôi lại càng bất hợp lý hơn.
Chúng ta hãy lập luận vấn đề như việc đi tìm đáp số cho một bài toán với giả thiết cho trước là "tài sản bất minh", để đưa ra lời giải. Về nguyên tắc không một thí sinh nào được phép tự ý sửa lại giả thiết của bài toán để tìm đáp số vì lý do bài toán quá khó. Ở đây, giải thiết đã định là "tài sản bất minh", tức là người có tài sản đã không chứng minh được nguồn gốc hợp pháp trước cơ quan có thẩm quyền đang quản lý họ thì làm sao họ lại có thể chứng minh được khi ra tòa? Bản chất vấn đề là "tài sản bất minh" thì cho dù ở đâu nó cũng vẫn là bất minh. Nếu như tòa án có thể thay thế được khả năng của đương sự để "chuyển hóa" được tài sản bất minh thành không bất minh, thì điều quan ngại lớn nhất của nhiều người là Luật PCTN (sửa đổi) sẽ vô hình chung tạo ra một "cơ chế ăn chia" giữa quan tòa với quan tham, trong tương lai. Đây là điều không ai mong nuốn.
Thứ ba, giải pháp khả thi. Trước tiên tôi hết sức chia sẻ với quan điểm của Bộ trưởng Bộ Tư pháp Lê Thành Long là giải pháp tịch thu tài sản bất minh của cán bộ, công chức, viên chức Nhà nước, mà trước hết là những người trong diện phải kê khai tài sản, là rất khó thực hiện trong điều kiện nước ta hiện nay. Tuy nhiên, theo tôi đây vẫn là giải pháp tiên quyết phải chọn và nếu chúng ta đưa ra được cơ chế hợp lý trong Luật PCTN (sửa đổi) thì tính khả thi của nó sẽ từng bước thể hiện rõ trong thực tế. Cũng xuất phát từ điều kiện thực tế riêng có của nước ta hiện nay, Luật PCTN (sửa đổi) nên có sự phân biệt tài sản bất minh của đối tượng phải kê khai ra thành từng nhóm khác nhau để có cơ chế đối xử khác nhau. Sự phân biệt này nên thực hiện theo hướng phân kỳ cho từng giai đoạn.
Cụ thể là:
- Đối với tài sản bất minh mà đối tượng có được từ trước ngày 29/11/2005 (ngày Luật PCTN đầu tiên được ban hành), thì có thể cho hợp pháp hóa 70% và Nhà nước tịch thu 30%, nếu người có tài sản bất minh tự giác kê khai theo quy định. Nếu không tự giác kê khai, sau một khoản thời gian được quy định, thì Nhà nước tiến hành rà soát, nếu phát hiện thì tịch thu sung công toàn bộ, nhưng không phải xem xét đến trách nhiệm hành chính hay hình sự.
- Đối với tài sản bất minh mà đối tượng có được từ sau 29/11/2005 đến ngày 04/8/2007 (ngày Luật PCTN 2005 được sửa đổi, bổ sung lần thứ nhất), thì cho hợp pháp hóa 50% và Nhà nước tịch thu 50%, nếu người có tài sản bất minh tự giác kê khai theo quy định. Nếu không tự giác kê khai, sau một khoản thời gian được quy định, thì Nhà nước tiến hành rà soát, nếu phát hiện thì tịch thu sung công toàn bộ và có thể xem xét trách nhiệm hành chính hoặc hình sự.
- Đối với tài sản bất minh mà đối tượng có được từ sau 08/8/2007 đến ngày 23/11/2012 (ngày Luật PCTN 2005 được sửa đổi, bổ sung lần thứ hai), thì cho hợp pháp hóa 30% và Nhà nước tịch thu 70%, nếu người có tài sản bất minh tự giác kê khai theo quy định. Nếu không tự giác kê khai, sau một khoản thời gian được quy định, thì Nhà nước tiến hành rà soát, nếu phát hiện thì tịch thu sung công toàn bộ và có thể xem xét trách nhiệm hành chính hoặc hình sự.
- Đối với tài sản bất minh mà đối tượng có được từ sau 23/11/2012 đến ngày Dự án Luật PCTN (sửa đổi) được thông qua, nếu đối tượng tự giác kê khai và giao nộp lại toàn bộ cho Nhà nước thì có thể được miễn truy cứu trách nhiệm hành chính hoặc hình sự. Nếu không tự giác kê khai, sau một khoản thời gian được quy định, thì Nhà nước tiến hành rà soát, nếu phát hiện thì tịch thu sung công toàn bộ và phải bị xem xét trách nhiệm hành chính hoặc hình sự..
- Kể từ ngày Luật PCTN (sửa đổi) có hiệu lực thi hành, bất kỳ tài sản bất minh nào của cán bộ, công chức, viên chức đều phải bị tịch thu và đương sự phải bị xem xét trách nhiệm hành chính hoặc hình sự.
Sở dĩ chúng ta phải chấp nhận phương án tỉ lệ phần trăm mà Nhà nước cho hợp pháp hóa theo từng giai đoạn khác nhau (chứ không phải được giữ lại sau khi đóng thuế) đối với số tài sản bất minh của đối tượng (trên đây chỉ nêu những con số về tỉ lệ mang tính giả định), một mặt vì điều kiện của nước ta hiện nay đòi hỏi phải như vậy mới có tính khả thi, mặt khác nó còn nói lên rằng Nhà nước cũng phải chịu một phần trách nhiệm về vấn đề này do công tác PCTN của mình còn thiếu hiệu quả như trong thời gian dài vừa qua. Đây cũng là sự sòng phẳng với nhau về mặt pháp lý. Thiết nghĩ đây là giải pháp vừa cơ tính khả thi vừa hợp lý, ít gây xáo trộn và cũng ít "đau đớn" nhất, đồng thời xét về lâu dài nó vẫn được sự ổn định của hệ thống./.

Nguyễn Kỳ Sanh