Trợ giúp pháp lý (TGPL) là việc cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho các nhóm đối tượng theo Luật, nhằm giúp họ bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý. Về nội hàm của TGPL hiện nay chỉ có một nội dung duy nhất là cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho đối tượng của mình. Đây là điểm khác biệt cơ bản của khái niệm TGPL trong Luật TGPL năm 2017 so với Luật TGPL năm 2006 (cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cùng với tuyên truyền pháp luật). Điểm khác biệt này cũng chính là nguyên nhân chính dẫn đến sự ra đời của Đề án đổi mới công tác TGPL năm 2015, đồng thời góp phần định hình khái niệm TGPL mới trong Luật TGPL 2017.
03 năm không phải là thời gian dài, nhưng cũng đủ để nhìn thấy những hạn chế cũng như mặt tích cực của Đề án đổi mới công tác TGPL, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm để tiếp tục chặng đường còn lại của nó cho đến năm 2025.
Bài viết này nhằm phản ánh những kết quả đạt được qua 3 năm thực hiện Đề án đổi mới công tác TGPL giai đoạn 2015-2025, trên địa bàn tỉnh Quảng Nam, theo Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày 01/6/2015 của Thủ tướng Chính phủ; đồng thời nêu ra một số giải pháp để tiếp tục thực hiện Đề án trong điều kiện Luật TGPL mới đã được ban hành, cho đến khi kết thúc vào năm 2025
Những kết quả đạt được
Khi chưa thực hiện đề án đổi mới (trước 2016), hằng năm Trung tâm TGPL tỉnh Quảng Nam thực hiện bình quân khoảng 2000 vụ việc, có năm lên đến 3000, nhưng số vụ việc tham gia tố tụng chỉ có trên dưới 50 vụ, năm 2015 khá hơn cũng chỉ có 74 vụ việc tố tụng, số còn lại hầu hết là tư vấn thông qua TGPL lưu động. Qua số liệu này cho thấy trước năm 2016, Trung tâm TGPL chưa có điều kiện chú trọng đến hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí, nhất là tham gia tố tụng cho đối tượng. Do vậy, có thể nói vụ việc thì nhiều, nhưng hiệu quả thực chất thì rất khiêm tốn và nặng tính hình thức.

Sau 03 năm thực hiện Đề án (2016-2018) cho thấy Trung tâm TGPL đã thực hiện tốt nội dung trọng tâm là: Nâng cao chất lượng hoạt động TGPL, tập trung thực hiện vụ việc tham gia tố tụng, đặc biệt là các lĩnh vực hình sự, hôn nhân và gia đình... Hoạt động phổ biến, giáo dục pháp luật chỉ thực hiện như một phần bổ trợ cho công tác tuyên truyền pháp luật về TGPL. Dưới đây là những số liệu cụ thể:
Như đã nói, trước năm 2016, mỗi năm Trung tâm TGPL chỉ thực hiện trên dưới 50 vụ việc tố tụng, thì bước vào năm 2016 (năm bắt đầu thực hiện Đề án đổi mới) Trợ giúp viên pháp lý (TGVPL) của Trung tâm và Luật sư cộng tác viên đã tham gia tố tụng 225 vụ việc trợ giúp cho đối tượng, vượt hơn 400% so với năm 2015. Điều đáng ghi nhận ở đây là 12 TGVPL của Trung tâm đã vươn ra đảm nhận đến 80% số vụ việc của năm 2016 và được đánh 100% đạt loại khá trở lên, trong đó gần 60% đạt loại tốt. Bước sang năm 2017, Trung tâm đã thực hiện được 254 vụ việc tố tụng (tăng 11 % so với 2016); trong đó, đội ngũ TGVPL thực hiện 84,6%, số còn lại do Luật sư cộng tác viên tham gia. Chất lượng vụ việc tham gia tố tụng cũng được nâng lên đáng kể so với năm trước đó. Và năm 2018 đã thực hiện được 298 vụ việc tố tụng (tăng 13,7% so với năm 2017). Đánh giá chất lượng đội ngũ TGVPL năm 2018, đạt chỉ tiêu tốt 09 đồng chí, 06 đồng chí còn lại đạt chỉ tiêu khá.
Đi đôi với chú trọng nâng cao chất lượng vụ việc, Trung tâm đã chủ động đề xuất tinh gọn bộ máy nhưng đảm bảo hiệu quả. Đến nay biên chế Trung tâm đã giảm từ 38 xuống 31 (giảm 18,4%); phấn đấu đến năm 2020 giảm còn 30 biên chế. Về số lượng Chi nhánh TGPL, từ 7 giảm 01, hiện còn lại 06 Chi nhánh. Các phòng chuyên môn, từ 3 giảm 01, hiện còn lại 02 phòng, là Phòng Hành chính tổng hợp và Phòng nghiệp vụ. Về đội ngũ luật sư cộng tác viên tham gia TGPL, từ 17 giảm 7, hiện còn 10 luật sư cộng tác viên. Về Câu lạc bộ TGPL, từ con số hơn 250, hiện nay chỉ còn 120 Câu lạc bộ TGPL ở 18 huyện, thị xã, thành phố...
Với kết quả đạt được như đã nêu ở trên cho thấy trong 03 năm qua, Trung tâm TGPL đã thực hiện tốt Đề án đổi mới theo tinh thần vừa tinh giản gọn bộ máy vừa nâng cao được chất lượng vụ việc TGPL cho đối tượng, liên tục đạt và vượt các chỉ tiêu Bộ Tư pháp giao về tham gia tố tụng.
Với kết quả trên, trong 4 năm liền (2014 – 2017) Trung tâm TGPL tỉnh Quảng Nam luôn được Chủ tịch UBND tỉnh công nhận danh hiệu Tập thể lao động xuất sắc cùng với nhiều Bằng khen của Chủ tịch UBND tỉnh và Bộ trưởng Bộ Tư pháp. Năm 2018 Trung tâm tiếp tục được Hội đồng TĐ-KT Sở Tư pháp đề nghị Chủ tịch UBND tỉnh công nhận danh hiệu Tập thể lao động xuất sắc cùng với nhiều hình thức và danh hiệu khen cao cho các cá nhân có thành tích xuất sắc của Trung tâm.
Hạn chế, khó khăn và giải pháp khắc phục
Bên cạnh những thành tích đạt được, Trung tâm TGPL cũng nhìn nhận, đánh giá khách quan về những tồn tại, hạn chế như: Đội ngũ TGVPL còn trẻ, kinh nghiệm còn ít, nên vẫn còn vụ việc chất lượng hạn chế; công tác truyền thông về TGPL chưa được sâu rộng; Hội đồng phối hợp công tác TGPL trong hoạt động tố tụng hoạt động chưa đồng đều; kinh phí và cơ sở vật chất dành cho công tác TGPL chưa tương xứng với khối lượng công việc được giao, nhất là trụ sở làm việc của Trung tâm còn chật hẹp, trụ sở các Chi nhánh chưa có... Những hạn chế, thiếu sót này đã có ảnh hưởng nhất định đến chất lượng TGPL cho đối tượng.
Trong năm 2019 và những năm tiếp theo, Trung tâm TGPL sẽ thực hiện đồng bộ các giải pháp khắc phục sau:
Thứ nhất, tiếp tục kiện toàn bộ máy tổ chức, thường xuyên bồi dưỡng nghiệp vụ theo hướng chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực đội ngũ TGVPL, để đội ngũ này làm tốt vai trò nòng cốt trong việc thực hiện Đề án đổi mới cho đến năm 2015;
Thứ hai, đề xuất thực hiện cơ chế tài chính theo hướng nâng cao thù lao cho người thực hiện TGPL cho tương xứng với đặc thù công việc và cơ chế thu hút cán bộ trẻ, hướng tới đội ngũ TGVPL của tỉnh đủ khả năng đáp ứng được 100% vụ việc theo yêu cầu của đối tượng; đi đôi với tăng cường xã hội hóa công tác TGPL thông qua các tổ chức, cá nhân có năng lực, uy tín, đăng ký tham gia TGPL miễn phí, để giảm tải cho ngân sách.
Thứ ba, thường xuyên kiểm tra, thẩm định, đánh giá chất lượng vụ việc, để kịp thời xử lý những trường hợp thiếu trách nhiệm, chất lượng hạn chế; duy trì chế độ sinh hoạt chuyên đề và cung cấp thông tin pháp luật cho TGVPL để có điều kiện tiếp cận và thực hiện tốt vai trò người bào chữa, bảo vệ cho đối tượng theo pháp luật.
Qua 03 năm thực hiện Đề án đổi mới công tác TGPL trên địa bàn tỉnh Quảng Nam, thực tế cho thấy Đề án này chính là chiếc "đòn bẫy" đưa công tác TGPL của tỉnh bước sang một giai đoạn mới với sự thay đổi lớn cả về chất và lượng, giúp cho người yếu thế trong xã hội được tiếp cận nhiều hơn với công lý, bảo vệ tốt hơn quyền con người, quyền công dân theo Hiến pháp 2013./.

Lê Hằng Vân