Các hình phạt chính không tước tự do theo Bộ luật hình sự 2015 (đã được sửa đổi bổ sung 2017) là các hình phạt như: cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ và trục xuất, được qui định tại các Điều 34, 35, 36 và 37 của Bộ luật hình sự 2015. Khi được Tòa án áp dụng một trong các hình phạt này, trong quá trình chấp hành án bị cáo vẫn được tự do đi lại, kinh doanh, học tập... ngoài xã hội, trừ trường hợp bị trục xuất (hình phạt dành cho người nước ngoài phạm tội trên lãnh thổ nức Công hòa XHCN Việt Nam).
So với Bộ luật hình sự (BLHS) 2009, BLHS 2015 đã kế thừa phần lớn tinh thần qui định của BLHS 1999, đồng thời có sửa đổi, bổ sung một số nội dung cho phù hợp với tinh thần cải cách tư pháp và để khắc phục một số điểm bất hợp lý của BLHS 1999. Theo BLHS 2015 trong bốn loại hình phạt chính này thì cảnh cáo không có thay đổi lớn, các điểm mới tập trung vào hình phạt tiền và cải tạo không giam giữ, cụ thể như sau:
1. BLHS 2015 mở rộng phạm vi áp dụng của hình phạt tiền và cải tạo không giam giữ
- Đối với hình phạt tiền, Điều 35, BLHS 2015 qui định:
"1. Phạt tiền được áp dụng là hình phạt chính đối với các trường hợp sau đây:
a) Người phạm tội ít nghiêm trọng, phạm tội nghiêm trọng do Bộ luật này quy định;
b) Người phạm tội rất nghiêm trọng xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, môi trường, trật tự công cộng, an toàn công cộng và một số tội phạm khác do Bộ luật này quy định.".
Như trên, có thể thấy, nếu BLHS 1999 qui định hình phạt tiền chỉ áp dụng là hình phạt chính cho người phạm tội ít nghiêm trọng xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, trật tự công cộng, trật tự quản lý hành chính và một số tội phạm khác; thì BLHS 2015 qui định hình phạt tiền là hình phạt chính cho người phạm tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng và cả tội rất nghiêm trọng. Đối với trường hợp ít nghiêm trọng và nghiêm trọng thì luật đã qui định không giới hạn về nhóm tội phạm, ngược lại đối tội rất nghiêm trọng thì luật giới hạn nhóm tội phạm như trật tự quản lý kinh tế, môi trường...
- Đối hình phạt cải tạo không giam giữ, khoản 1 Điều 100 BLHS 2015 qui định: "1. Hình phạt cải tạo không giam giữ được áp dụng đối với người từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi phạm tội ít nghiêm trọng, phạm tội nghiêm trọng hoặc phạm tội rất nghiêm trọng do vô ý hoặc người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng do cố ý."
Nếu như BLHS 1999 chỉ giới hạn phạm vi áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ cho người phạm tội ít nghiêm trọng, phạm tội nghiêm trọng, thì BLHS 2015 qui định phạm vi áp dụng hình phạt này cho 03 nhóm phạm tội, đó là: (i) đối với người phạm tội từ 18 tuổi trở lên thì chỉ trường hợp ít nghiêm trọng và nghiêm trọng (Điều 36 BLHS 2015); (ii) đối với người phạm tội từ 16 đến dưới 18 tuổi mở rộng thêm phạm tội rất nghiêm trọng do vô ý; (iii) người phạm tội từ 14 đến dưới 16 tuổi mở rộng thêm trường hợp rất nghiêm trọng do cố ý.
Việc mở rộng phạm vi áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ này thể hiện rõ tính khoan hồng đối với người dưới 18 tuổi (người chưa thành niên) của BLHS 2015, phù hợp với Công ước quốc tế về quyền trẻ em: Việc xử lý người dưới 18 tuổi phạm tội phải đảm bảo lợi ích tốt nhất của họ và chủ yếu giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lạnh mạnh trở thành công dân có ích cho xã hội.
2. BLHS 2015 đã bổ, sung đối tượng được miễn trách nhiệm phải bị khấu trừ thu nhập khi áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ
BLHS 2015 quy định không khấu trừ thu nhập đối với người chấp hành án là người đang thực hiện nghĩa vụ quân sự (khoản 3 Điều 36 BLHS 2015). Đây là bổ sung hợp lý vì những người này thường không có thu nhập, phải phụ thuộc gia đình, nên qui định khấu trừ thu nhập với đối tượng này thực tế cho thấy không có tính khả thi.
3. BLHS 2015 bổ sung về nghĩa vụ thực hiện một số công việc lao động phục vụ cộng đồng trong thời gian chấp hành hình phạt cải tạo không giam giữ. Khoản 4 Điều 36 BLHS 2015 qui định:
"Trường hợp người bị phạt cải tạo không giam giữ không có việc làm hoặc bị mất việc làm trong thời gian chấp hành hình phạt này thì phải thực hiện một số công việc lao động phục vụ cộng đồng trong thời gian cải tạo không giam giữ.
Thời gian lao động phục vụ cộng đồng không quá 04 giờ trong một ngày và không quá 05 ngày trong 01 tuần.
Không áp dụng biện pháp lao động phục vụ cộng đồng đối với phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 06 tháng tuổi, người già yếu, người bị bệnh hiểm nghèo, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng.".
Tính nghiêm khắc của hình phạt cải tạo không giam giữ thể hiện ở hai nội dung là hạn chế quyền tự do và tước bỏ tài sản thông qua khấu trừ thu nhập. Tuy nhiên, để tăng tính nghiêm minh của hình phạt này, BLHS 2015 bổ sung nghĩa vụ lao động phục vụ cộng đồng trong thời gian cải tạo không giam giữ, đối với người chấp hành án, là cần thiết và hợp lý trong việc phục vụ đấu tranh phòng ngừa tội phạm hiện nay.
4. BLHS 2015 hoàn thiện một số qui định các biện pháp miễn, giảm chấp hành hình phạt, xóa án tích liên quan đến hình phạt chính không tước tự do
BLHS 2015 qui định các biện pháp miễn, giảm chấp hành hình phạt tiền, cải tạo không giam giữ tại các Điều 60, 62, 63 và 105; so với BLHS 1999, BLHS 2015 có các điểm mới sau:
- BLHS 2015 bổ sung thêm các trường hợp miễn chấp hành hình phạt cải tạo không giam giữ do "chấp hành tốt pháp luật, có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn và xét thấy người đó không còn nguy hiểm cho xã hội nữa", theo điểm c khoản 2 Điều 62.
- Điểm mới quan trọng về án tích, là qui định các trường hợp không có án tích tại khoản 2 Điều 69: "Người bị kết án do lỗi vô ý về tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng và người được miễn hình phạt không bị coi là có án tích".
- Và khoản 1 Điều 107, qui định trường hợp người dưới 18 tuổi bị kết án được coi là không có án tích: "Người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi và người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi bị kết án về tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng hoặc tội phạm rất nghiêm trọng do vô ý". Ngoài ra, người bị áp dụng biện pháp tư pháp quy định tại Mục 3 Chương XII, cũng được coi là không có án tích.
Có thể nói những sửa đổi, bổ sung trên đây là những bước tiến lớn của BLHS 2015 so với các BLHS trước đó, thể hiện được tính nhân đạo sâu sắc, giúp cho người dưới 18 tuổi giảm bớt mặc cảm và có điều kiện hòa nhập cộng đồng sau khi chấp hành xong bản án./.

Lê Hằng Vân