Bộ luật hình sự (BLHS) là văn bản thể hiện chính sách của Đảng và Nhà nước ta trong việc thực thi nghĩa vụ của quốc gia thành viên Công ước Quyền trẻ em, nhằm tăng cường hiệu quả giáo dục, phục hồi đối với người chưa thành niên phạm tội. Khi người chưa thành niên là chủ thể tội phạm thì việc xử lý các em phải tuân theo nguyên tắc nhất định. Tuy nhiên, BLHS năm 1999 chưa thể hiện rõ nét nguyên tắc bảo đảm lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên; chưa ưu tiên lựa chọn các biện pháp xử lý thích hợp khác đối với người chưa thành niên phạm tội ngoài việc truy cứu trách nhiệm hình sự và chưa quan tâm xem xét áp dụng các biện pháp tư pháp (mà bản chất là các biện pháp giáo dục, phòng ngừa). Điều này chưa phù hợp với chủ trương của Đảng và Nhà nước là: việc xử lý người chưa thành niên phạm tội chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội. Vì vậy, việc sửa đổi, bổ sung những quy định trên có ý nghĩa thiết thực trong việc định hướng cho các cơ quan tiến hành tố tụng khi cân nhắc, lựa chọn các biện pháp xử lý cũng như các chế tài có thể áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội. Kế thừa và hoàn thiện BLHS năm 1999, Điều 91 BLHS năm 2015 quy định đầy đủ hơn một số nguyên tắc xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội. Cụ thể như sau:

Thứ nhất, tại khoản 1 bổ sung nguyên tắc: “Việc xử lý người dưới 18 tuổi phạm tội phải bảo đảm lợi ích tốt nhất của người dưới 18 tuổi”. Với quy định này, không có nghĩa là coi nhẹ lợi ích của Nhà nước, của xã hội, lợi ích hợp pháp của các chủ thể khác mà nội dung của nguyên tắc có ý nghĩa định hướng cho các cơ quan tiến hành tố tụng khi quyết định lựa chọn biện pháp xử lý cụ thể đối với người chưa thành niên, nhằm tìm ra biện pháp phù hợp nhất đối với người chưa thành niên trong mối quan hệ hài hòa với các lợi ích khác.

Thứ hai, nếu tại khoản 2 Điều 69 của BLHS năm 1999 quy định “Người chưa thành niên phạm tội có thể được miễn trách nhiệm hình sự, nếu người đó phạm tội ít nghiêm trọng hoặc tội nghiêm trọng, gây hại không lớn, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và được gia đình hoặc cơ quan, tổ chức nhận giám sát, giáo dục”. Như vậy, người dưới 18 tuổi phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng, gây hậu quả không lớn, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và được gia đình hoặc cơ quan, tổ chức nhận giám sát, giáo dục thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự. Còn nếu phạm tội rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng thì không được xem xét miễn trách nhiệm hình sự. Tại khoản 2 Điều 91 BLHS năm 2015 đã phân hóa độ tuổi và mở rộng phạm vi “có thể được miễn trách nhiệm hình sự và áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục trong trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự” cụ thể: người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội ít nghiêm trọng, phạm tội nghiêm trọng, trừ trường hợp quy định tại Điều 134, Điều 141, Điều 171, Điều 248, Điều 249, Điều 250, Điều 251 và Điều 252; người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng do cố ý quy định tại khoản 2 Điều 12 của BLHS, trừ trường hợp quy định tại Điều 123, các khoản 4, 5 và khoản 6 Điều 134, Điều 141, Điều 142, Điều 144, Điều 150, Điều 151, Điều 168, Điều 171, Điều 248, Điều 249, Điều 250 Điều 251 và Điều 252; người dưới 18 tuổi là người đồng phạm nhưng có vai trò không đáng kể trong vụ án.

Thứ ba, khoản 4 Điều 69 BLHS năm 1999 quy định “khi xét xử, nếu thấy không cần thiết phải áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội, thì Toà án áp dụng một trong các biện pháp tư pháp được quy định tại Điều 70 của Bộ luật này“. Với quy định này, chưa quan tâm ưu tiên xem xét áp dụng các biện pháp tư pháp (mà bản chất là các biện pháp giáo dục, phòng ngừa). Với quy định khoản 4 Điều 91 BLHS 2015 quy định rõ ràng quan điểm "việc áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội chỉ là biện pháp cuối cùng", theo đó, Tòa án chỉ xem xét việc áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội khi không còn khả năng áp dụng các biện pháp giám sát, giáo dục (khiển trách, hòa giải tại cộng đồng, giáo dục tại xã, phường, thị trấn) và biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng đối với đối tượng này.

Thứ tư, chỉ áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội khi xét thấy các hình phạt (cảnh cáo, phạt tiền hay cải tạo không giam giữ) và biện pháp giáo dục khác không có tác dụng răn đe, phòng ngừa. Hình phạt tù có thời hạn chỉ được áp dụng là biện pháp cuối cùng với thời hạn ngắn nhất, vừa đủ để giáo dục, phục hồi đối với người chưa thành niên, trên cơ sở cân nhắc toàn diện điều kiện và hoàn cảnh phạm tội, thân nhân của người chưa thành niên./.

Tường Vy