Những vụ án oan sai vào loại “động trời” được xác định trong thời gian gần đây và câu chuyện về quá trình thương lượng trong việc bồi thường giữa cơ quan có trách nhiệm với người bị oan, để lộ ra nhiều bất cập đáng quan tâm.

Có thể nêu vài vụ án khá điển hình được dự luận đặc biệt chú ý, như vụ ông Nguyễn Thanh Chấn ở Bắc Giang được minh oan vào cuối năm 2013 hay vụ ông Huỳnh Văn Nén ở Bình Thuận được minh oan vào cuối năm 2015, để làm ví dụ. Ông Nguyễn Thanh Chấn được minh oan vào đầu tháng 11/2013 và quá trình yêu cầu bồi thường diễn ra sau đó trải qua nhiều trình tự thủ tục kéo dài cho đến tháng 5/2015 Viện Kiểm sát nhân dân tối cáo mới chính thức thỏa thuận được với ông về mức bồi thường 7,2 tỉ đồng. Tuy nhiên cho đến cuối năm 2015 thì gia đình ông Nguyễn Thanh Chấn mới nhận được số tiền bồi thường này.

Còn đối với ông Huỳnh Văn Nén, người được tạm tha, cho tại ngoại vào ngày 22/10/2015 và đến ngày 03/12/2015 ông chính thức được Tòa án nhân dân tỉnh Bình Thuận công khai xin lỗi. Con đường thời gian từ nay cho đến ngày ông Nén cầm được trong tay số tiền bồi thường cho sự oan khuất của mình theo quy định của pháp luật, chắc còn phải trải qua nhiều gian truân vất vả.

(Quang cảnh buổi xin lỗi công khai ông Huỳnh Văn Nén

tại Tòa án nhân dân tỉnh Bình Thuận)

Thử hỏi trên đời này có ai muốn mình bị án oan đi ngồi tù hàng chục năm trời để rồi sau đó được bồi thường thiệt hại không? Chắc là không có. Khi một người bị án oan thì họ bị thiệt thòi, mất mát biết bao nhiêu thứ; có thứ tính ra được bằng tiền, có thứ chỉ có thể đánh giá thông qua việc định tính chứ không thể nào định lượng được. Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2009, và một số văn bản hướng dẫn thi hành cũng chỉ liệt kê ra được một số loại thiệt hại cụ thể, như thiệt hại do tài sản bị xâm phạm, thiệt hại do thu nhập thực tế bị mất hoặc bị giảm sút, thiệt hại về tinh thần, thiệt hại về vật chất do người bị thiệt hại suy giảm sức khỏe hoặc chết... Đó là những thứ thiệt hại có thể tính toán, quy đổi ra tiền để bồi thường. Còn nhiều loại thiệt hại khác, khó có thể tính ra được bằng giá trị là bao nhiêu, như khi người bị án oan vào tù thì vợ ở nhà có thể đi lấy chồng khác (mất hạnh phúc), con cái họ không được ai chăm sóc phải bỏ học nửa chừng (mất tương lai), cơ ngơi nhà cửa, ruộng vườn của họ bị bỏ hoang phế hoặc bị người khác chiếm đoạt (mất cơ nghiệp)... Đó là chưa nói đến những trường hợp người bị án oan không có may mắn được minh oan nên đành phải ôm nỗi oan khuất suốt đời trong nhà tù hoặc hoặc ôm theo xuống mồ cùng cái chết, để lại cho con cái, người thân những nỗi đau tinh thần không sao xóa được.

Có một thực tế mà chúng ta thấy được là, những người tù sau khi được minh oan với bao nhiêu đau khổ mà họ đã phải nếm trải trong suốt hàng chục năm, cho đến khi được trở về nhà, họ còn phải chịu quá nhiều vất vả kéo dài hàng năm trời để đi đòi bồi thường thiệt hại cho mình. Mà những người họ phải đối diện trong việc tranh chấp dân sự tiếp sau quá trình tố tụng hình sự là ai? Đó chính là các cơ quan trước đây đã từng làm oan cho họ, bây giờ lại ở cái thế “có quyền giải quyết” để “cò kè bớt một thêm hai” với họ trong từng khoản bồi thường, yêu cầu cung cấp hết chứng từ này đến chứng từ nọ, thời gian kéo dài hàng năm trời. Có thể nói hầu hết những người bị hàm oan muốn được bồi thường theo đúng pháp luật thì phải nhờ đến luật sư, và như thế họ lại phải mất đi một khoản tiền không hề nhỏ cho cái dịch vụ pháp lý không thể thiếu này.

Từ thực tế trên, chúng tôi nghĩ giá như trong Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước có quy định cụ thể những loại thiệt hại có thể xác định được ngay tại thời điểm người bị hàm oan được minh oan và cho họ nhận ngay khoản bồi thường đó khi trở về nhà; còn các khoản khác chưa thể xác định ngay mức bồi thường thì để giải quyết trong quá trình thương lượng, tranh chấp, thì hay biết mấy.

Cụ thể, theo Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước hiện hành, thì những khoản thiệt hại sau đây có thể tính ra tiền được ngay, đó là thiệt hại do thu nhập thực tế bị mất hoặc bị giảm sút (Điều 46), thiệt hại do tổn thất về tinh thần (Điều 47). Vì về cơ bản các khoản thiệt hại này được tính theo công thức, lấy số ngày bị tù oan nhân với định mức công lao động tính theo từng loại công việc, không khó để xác định (đối với thu nhập bị mất hoặc bị giảm sút); hoặc lấy số ngày bị tù oan nhân với giá trị của ba ngày lương tối thiểu (trường hợp bị tổn thất về tinh thần).

Mục đích nêu vấn đề của chúng tôi là cần phải có một khoản tiền bồi thường cho những người bị hàm oan ngay sau khi được giải oan, để kịp thời an ủi và giúp họ giải quyết ngay những khó khăn khi mới vừa được trả lại tự do; cách làm này vừa thể hiện tính nhân đạo, nhân văn đồng thời thời cũng là cách thể hiện trách nhiệm của Nhà nước đối với người dân không may bị oan ức do sự tắc trách của những người thi hành công vụ.

Theo chúng tôi, Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước trong thời gian tới cần được sửa đổi, bổ sung và phải tính toán lại cơ chế bồi thường như thế nào đó để người bị hàm oan nhận được các khoản bồi thường có thể tính toán được ngay sau khi được minh oan. Các khoản phải bồi thường khác còn lại có thể tiếp tục thương lượng giữa các bên sau đó để giải quyết càng sớm càng tốt.

Cũng theo tinh thần trên, chúng tôi đề nghị đưa những trường hợp bị hàm oan thuộc diện được yêu cầu bồi thường theo Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước vào diện các đối tượng được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí do Trung tâm Trợ giúp pháp lý của Nhà nước thực hiện./.

Thái Nguyên & Đặng Văn