4. Thực trạng nhận thức pháp luật và việc tiếp nhận tri thức pháp luật của người dân hiện nay qua các kênh tuyên truyền như thế nào?

Hằng năm ở cấp xã, mỗi đơn vị thường tổ chức được vài ba hội nghị triển khai các văn bản pháp luật mới cho cán bộ quân dân chính của cấp mình, số lượng được mời tham dự trên giấy tờ khoảng trên dưới 100 người; thành phần cụ thể gồm: cán bộ, công chức chuyên trách và bán chuyên trách cấp xã; bí thư chi bộ, trưởng thôn (bản, khối phố), trưởng ban công tác mặt trận, hòa giải viên, tuyên truyền viên pháp luật… nhưng con số có mặt thực tế tại mỗi hội nghị này thường chỉ trên dưới hai phần ba, thời gian hội nghị thường không quá một buổi. Sau hội nghị triển khai ở cấp xã, là các đợt triển khai xuống cấp thôn, bản khối phố với số người tham dự từ 50 đến 70% đại diện hộ gia đình, thường là các “đại diện chuyên trách”, thời gian thường tổ chức vào ban đêm trong khoảng một đến một tiếng rưỡi.

Văn bản pháp luật của cấp trên (luật của Quốc hội, văn bản hướng dẫn của Chính phủ, các bộ, ngành trung ương và tỉnh) ban hành hằng năm là rất nhiều, trong khi các cơ quan chủ trì đề án PBGDPL triển khai thực hiện thông qua việc tổ chức hội nghị, lớp tập huấn xuống cơ sở và các địa bàn dân cư là như vậy, thử hỏi thấm tháp vào đâu? hiệu quả sẽ như thế nào? Đó là chưa nói đến tình trạng đội ngũ báo cáo viên, tuyên truyền viên pháp luật hiện nay còn khá nhiều bất cập; không phải ai cũng có khả năng nói tốt, nói hay, có sức lôi cuốn được người nghe, mà phần nhiều là ở mức trung bình, làm cho người nghe dễ bị nhàm chán.

Nhưng hãy khoan! Xin đừng vội vì nhìn vào thực trạng trên mà quá lo lắng cho rằng người dân ở cơ sở không có điều kiện hiểu biết pháp luật. Thực tế không thể phủ nhận là từ hàng chục năm nay cùng với mặt bằng dân trí ngày càng được nâng cao, trình độ văn hóa pháp lý của người dân nhìn chung cũng được nâng lên khá rõ rệt, trên nhiều phương diện. Vấn đề này do nhiều nguồn thông tin pháp lý khác nhau đưa lại là chủ yếu, chứ không phải do các lớp tập huấn tuyên truyền miệng pháp luật từ các đề án đem đến (có chăng cũng chỉ là thứ yếu). Chúng ta hãy suy nghĩ về các hiện tượng sau đây:

- Theo kết quả báo cáo về công tác giải quyết khiếu nại hằng năm của cơ quan Thanh tra các cấp, chúng ta dễ dàng nhận thấy số vụ việc người dân khiếu nại đúng là trên dưới 70%. Câu hỏi đặt ra là tại sao cán bộ, công chức trong các cơ quan nhà nước có liên quan được đào tạo chuyên môn đủ chuẩn, thực thi pháp luật theo lĩnh vực chuyên ngành mà vẫn để xảy ra sai phạm đến nỗi phải “thua” người dân đi khiếu nại với tỉ lệ cao như vậy? Điều này cho thấy, một khi cần thiết thì người dân vẫn tự tìm hiểu pháp luật một cách tích cực trong môi trường pháp lý khá thuận tiện như hiện nay.

- Một hiện tượng khác, khá phổ biến là, sau khi Nhà nước ban hành các văn bản pháp luật có liên quan trực tiếp đến quyền lợi của người dân (như bảo hiểm y tế cho người nghèo, chế độ cho người có công với cách mạng…) chưa bao lâu đã có nhiều người trong diện đến UBND cấp xã để hỏi và xin làm thủ tục hưởng chế độ. Điều này lại cho thấy người dân không hề thờ ơ với pháp luật, vấn đề là ở chổ chúng ta cần đánh giá đúng thực trạng để có cách PBGDPL gọn nhẹ, ổn định nhưng hiệu quả, giảm bớt các hình thức tuyên truyền lạc hậu, tốn kém.

 5. Môi trường pháp lý đầy ắp

Có thể nói chưa bao giờ người dân lại có điều kiện tìm hiểu pháp luật thuận tiện như bây giờ. Hằng ngày, hằng giờ các phương tiện thông tin đại chúng của Đảng, Nhà nước (báo viết, phát thanh, truyền hình, …) dưới các hình thức thể hiện khác nhau đã đưa đến cho công chúng ở nhiều tầng lớp các thông tin pháp luật khá phong phú. Đặc biệt, hiện nay mạng internet đang ngày càng phát triển ở nước ta, là một điều kiện khá lý tưởng cho người dân tìm hiểu pháp luật. Các cổng thông tin điện tử của Quốc hội, Chính phủ, các bộ, ngành trung ương, các cơ quan thông tấn, báo chí, UBND và sở, ngành cấp tỉnh… cho đến cấp huyện, ở đâu cũng có mục tra cứu văn bản pháp luật. Một khi đã vào mạng internet thì bất kỳ lúc nào, ở đâu người dân cũng đều có thể được tìm hiểu pháp luật một cách không giới hạn. Bên cạnh văn bản pháp luật là các bài viết giới thiệu, hướng dẫn, bình luận khoa học… để người đọc có thể đi sâu tìm hiểu theo nhu cầu tùy thích. Chỉ nói riêng trang mạng tìm kiếmGoogle.com.vn, cũng đủ để cung cấp thông tin pháp luật cho bất kỳ ai muốn tìm hiểu pháp luật ở bất cứ lĩnh vực nào vào bất cứ lúc nào, để xử lý bất kỳ một vụ việc cụ thể.

Có một vấn đề chúng ta không thể không lưu ý, đó là các quy phạm đạo đức xã hội. Chúng ta đều biết phạm vi điều chỉnh của quy phạm đạo đức bao giờ cũng rộng hơn quy phạm pháp luật. Trong đời sống hằng ngày, hầu hết trẻ em đều lớn lên trong môi trường giáo dục của gia đình và xã hội, trong đó các quy phạm đạo đức (ngầm chứa các quy phạm phám luật) luôn bao quanh một cách “vô hình” giúp các em thực hiện các hành vi ứng xử phù hợp với mọi người và xã hội. Đặc biệt, trong môi trường giáo dục học đường, ngay từ các cấp phổ thông các quy phạm pháp luật cần thiết đã được lồng ghép vào môn học giáo dục công dân để trang bị những kiến thức cơ bản về pháp luật cho các em.

Với môi trường pháp lý đầy ắp hiện nay, như đã nêu trên, có thể giải thích vì sao ngày càng có nhiều người dân (đặc biệt là khu vực thành thị và những vùng nông thôn lân cận) tỏ ra “thờ ơ” với các buổi tập huấn, hội nghị tuyên truyền pháp luật. Chúng tôi cho rằng sự “thờ ơ” này là tất yếu và không có gì đáng lo ngại, bởi người lớn thì học theo cách của người lớn, đó là chỉ học cái gì cần biết trong khi chưa được biết mà thôi. Trước thực trạng này, chúng ta cần chủ động điều chỉnh tư duy của mình về công tác PBGDPL. Theo tôi, vấn đề cần làm ở các khu dân này là công tác dân vận cần được đổi mới như thế nào đó để đặt cho “khớp” vào cái môi trường pháp lý đang đầy ắp chung quanh người dân hiện nay. 

6. Công tác PBGDPL hiện nay và trong tương lai nên làm như thế nào cho đúng với quan điểm chỉ đạo của Đảng

Chúng ta quan niệm rằng pháp luật chính là công cụ cơ bản để Nhà nước quản lý xã hội. Đã là “công cụ” thì phải có người (lực lượng) cầm nắm để phát huy “giá trị sử dụng” của nó, đồng thời phải có người (đối tượng) chịu sự tác động của cộng cụ đó, để bảo đảm cho xã hội được duy trì theo một trật tự nhất định. Người cầm nắm công cụ pháp luật ở đây là các cá nhân, cơ quan trong bộ máy nhà nước, thông qua những con người cụ thể đó là đội ngũ cán bộ, công chức. Do đó, việc đòi hỏi đội ngũ này phải hiểu biết và nắm chắc pháp luật theo phạm vi nhiệm vụ của mình đảm nhận là yêu cầu tối quan trọng. Còn đối với người dân, không thể đòi hỏi như vậy được. Người dân là đối tượng tổng hòa của tất cả các lĩnh vực pháp luật, do đó họ không thể nắm bắt hết mọi lĩnh vực pháp luật. Nhà nước và xã hội chỉ có thể yêu cầu đối với người dân là có ý thức tôn trọng pháp luật, thông qua việc tôn trọng các hành vi công vụ đúng đắn do cán bộ, công chức nhà nước thực hiện.

 Qua phân tích trên, chúng ta thấy vai trò của đội ngũ cán bộ, công chức Nhà nước trong việc hiểu biết pháp luật và thực thi đúng pháp luật là cực kỳ quan trọng, nó không chỉ giúp Nhà nước thực hiện tốt việc quản lý xã hội mà qua đó còn góp phần tuyên truyền pháp luật cho nhân dân một cách hiệu quả nhất.

Trở lại chủ đề chính, PBGDPL là “nhiệm vụ của toàn bộ hệ thống chính trị”. Đến đây đã rõ là không phải cơ quan nào, ngành nào cũng có nhiệm vụ, vai trò như nhau để đưa pháp luật đến với nhân dân theo kiểu cùng nhau “dàn trận” xuống cơ sở để mở lớp tập huấn cho dân như hiện nay.

Cũng như nhiều nhiệm vụ chính trị quan trọng khác, công tác PBGDPL phải do ngành Tư pháp làm nòng cốt, giúp Chính phủ và UBND các cấp trong việc hoạch định cơ chế chính sách và tổ chức triển khai thực hiện; các tổ chức, ngành, đoàn thể khác trong hệ thống chính trị thực hiện nhiệm vụ PBGDPL trước hết là cho cán bộ, công chức, viên chức trong ngành mình quản lý, đồng thời cử báo cáo viên pháp luật chuyên ngành tham gia vào các hội nghị, lớp tập huấn khi có yêu cầu phối hợp của ngành Tư pháp. Chỉ cần đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức trong toàn bộ hệ thống chính trị tự giác tìm hiểu nắm bắt pháp luật và thực thi pháp luật một cách đúng đắn thì công tác PBGDPL tự dưng có sức lan tỏa ra toàn bộ xã hội. Và đó cũng chính là nhiệm vụ của toàn bộ hệ thống chính trị đối với công tác PBGDPL.

Công tác PBGDPL trong thời gian đến nên làm thế nào cho có hiệu quả? Để trả lời câu hỏi này, tôi xin đề xuất mấy giải pháp cơ bản sau đây:

A. Nhóm các giải pháp trực tiếp:

1. Như trên đã nói, chúng ta đang ở trong môi trường đầy ắp thông tin pháp luật từ các phương tiện thông tin đại chúng, mà đặc biệt là mạng internet. Đây là điều kiện vô cùng thuận lợi cho cán bộ và nhân dân tìm hiểu pháp luật, cho nên cần tăng cường tạo điều kiện hướng dẫn và khuyến khích người dân tìm hiểu pháp luật trong môi trường “sẵn có” này để từng bước thay dần hình thức tổ chức hội nghị tập huấn mà người dân tỏ ra thờ ơ, ít quan tâm. Đây là hướng đi phù hợp với xu thế phát triển chung của toàn xã hội với hiệu quả cao và chi phí thấp.

2. Xây dựng đội ngũ làm công tác PBGDPL ngày càng chuyên nghiệp hơn để thực hiện công tác quản lý, tổ chức công việc biên soạn tài liệu, xây dựng đề cương, viết bài tư vấn, tư vấn trực tiếp, giải đáp pháp luật cho người dân trên cổng thông tin điện tử công cộng; tổ chức thi tìm hiểu pháp luật qua mạng internet…

3. Củng cố kiện toàn lại hệ thống tổ chức tư vấn pháp luật miễn phí cho người dân. Theo đó, hệ thống cơ quan Tư pháp các cấp từ trung ương đến cơ sở là đầu mối tiếp nhận và tư vấn trực tiếp hoặc bằng văn bản cho người dân; khuyến khích việc xã hội hóa hoạt động tư vấn pháp luật miễn phí cho người người nghèo và đối tượng chính sách

4. Bồi dưỡng nghiệp vụ, kỹ năng PBGDPL cho những người trực tiếp thực hiện công tác xét xử, xử lý vi phạm hành chính, giải quyết kiếu nại, tố cáo, tiếp nhận và giải quyết các yêu cầu của công dân… để qua đó giúp người dân hiểu biết và thực hiện tốt các quy định của pháp luật. Đi đôi với giải pháp này, cần tăng cường giáo dục và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật của cán bộ, công chức, viên chức; đặc biệt là các hành vi gây phiền hà, sách nhiễu người dân.

5. Đối với vùng nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa… nơi chưa kết nối được mạng internet, công tác thông tin tuyền truyền qua các phương tiện thông tin đại chúng còn gặp nhiều khó khăn, cần tiếp tục phát huy các hình thức PBGDPL truyền thống bằng việc tổ chức hội nghị, mở tập huấn, cấp phát tờ gấp… nhưng nên tiến hành hợp lý, hướng việc đầu tư cho công tác này về cơ sở, giao Phòng Tư pháp cấp huyện trực tiếp hướng dẫn thực hiện, vì đây là cấp trung gian quan trọng giữ vai trò cầu nối giữa trung ương, tỉnh với cơ sở. Chuyên nghiệp hóa và thường xuyên bồi dưỡng  nghiệp vụ tuyên truyền cho đội ngũ báo cáo viên pháp luật cấp huyện, đi đôi với việc hạn chế tối đa việc cơ quan cấp trung ương và tỉnh trực tiếp xuống cơ sở để tổ chức hội nghị tuyên truyền pháp luật (vì quá lãng phí và kém hiệu quả).

B. Nhóm các giải pháp mang tính căn cơ lâu dài

1. Chú trọng công tác PBGDPL trong nhà trường. Nhà trường là “lò đạo tạo công dân” cho xã hội. Hiện nay Nhà nước đã có chủ trương tăng cường công tác giáo dục pháp luật trong nhà trường, đặc biệt ở các cấp phổ thông, là hết sức đúng đắn, cần được phát huy mạnh mẽ. Làm thế nào để sau khi các em tốt nghiệp trung học phổ thông là đã nắm được các kiến thức cơ bản về pháp luật, trên cơ sở đó các em bước vào xã hội với một khả năng tiếp tục tự tìm hiểu pháp luật một cách tốt nhất. Nếu thực hiện tốt giải pháp này thì chỉ trong vòng 10 hoặc 15 năm sau chúng ta sẽ có những thế hệ công dân được trang bị kiến thức pháp luật cơ bản nhất, trình độ dân trí (về mặt pháp luật) sẽ được nâng lên một cách bền vững; đó chính là phương cách xã hội hóa công tác PBGDPL một cách hiệu quả nhất mà chúng ta hoàn toàn có khả năng làm được.

2. Sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý và các luật liên quan. Hiện nay Bộ Tư pháp có hai bộ phận cùng thực hiện công tác PBGDPL, đó là Vụ PBGDPL và Cục Trợ giúp pháp lý. Nhiều nhiệm vụ của công tác trợ giúp pháp lý cũng chính là nhiệm vụ của công tác PBGDPL, như: tư vấn pháp luật, sinh hoạt câu lạc bộ, hòa giải ở cơ sở, tuyên truyền pháp luật… Điểm khác nhau là Trợ giúp pháp lý có đối tượng phục vụ hẹp hơn PBGDPL, đó là người nghèo và đối tượng chính sách. Phạm vi đối tượng phục vụ hẹp nhưng bộ máy tổ chức lại rất “hoành tráng”. Ở cấp tỉnh, nhiều nơi biên chế con người và kinh phí hoạt động riêng của Trung tâm Trợ giúp pháp lý còn lớn hơn cả Sở Tư pháp; trong khi Phòng PBGDPL cũng là đơn vị trực thuộc của Sở Tư pháp, chỉ có chừng 3 đến 5 biên chế, kinh phí hoạt động được phân bổ theo kinh phí của Sở.

Để tránh bất cập về sự trùng lắp chức năng nhiệm vụ giữa hai đơn vị trong cùng Bộ Tư pháp, chúng tôi đề nghị:

- Sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý theo hướng chuyển toàn bộ nhiệm vụ có liên quan đến công tác PBGDPL cho Vụ PBGDPL; còn lại bộ phận công việc có liên quan đến hoạt động của Trợ giúp viên pháp lý như tham gia tố tụng và đại diện, để bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người nghèo và đối tượng chính sách thì nên chuyển cho Vụ Bổ trợ tư pháp quản lý, chuyển đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý thành Luật sư nhà nước;

- Sửa đổi Luật Luật sư, theo hướng bổ sung chế định Luật sư công để thực hiện nhiệm vụ trợ giúp pháp lý cho người nghèo, đối tượng chính sách và tham gia bảo vệ quyền lợi của Nhà nước trong các vụ án, cũng như các lĩnh vực khác;

- Sửa đổi Luật PBGDPL, theo hướng chuyển đổi Trung tâm Trợ giúp pháp lý thành Trung tâm PBGDPL theo hướng chuyên nghiệp, làm nòng cốt cho mọi hoạt động PBGDPL, đồng thời tách bộ phận Trợ giúp viên pháp lý ra thành lập Đoàn Luật sư nhà nước theo Luật SĐBS Luật Luật sư.

Thực hiện giải pháp trên đây để tạo cơ sở quy hoạch lại công tác PBGDPL một cách căn bản, từng bước đưa công tác này đi vào nền nếp, ổn định bền vững và tiết kiệm đáng kể cho ngân sách Nhà nước./.

Đặng Văn & Thái Nguyên