Chính quyền địa phương là một trong những chế định mới được quy định tại Chương IX Hiến pháp năm 2013,với 7 điều (từ Điều 110 đến Điều 116) trên cơ sở kế thừa và sửa đổi, bổ sung các quy định về Hội đồng nhân dân (HĐND) và Ủy ban nhân dân (UBND) trong Hiến pháp năm 1992. Chế định này được thể hiện ở một số nội dung chủ yếu như:

Thứ nhất, về tên gọi của Chương: Cùng được giữ nguyên vị trí Chương thứ IX như Hiến pháp năm 1992, tuy nhiên Hiến pháp năm 2013 đã đổi tên gọi của Chương từ “Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân” thành “Chính quyền địa phương”. Đây là sự thay đổi hợp lý, thể hiện được mối quan hệ chặt chẽ về mặt tổ chức, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn giữa hai cơ quan trong một cấp hành chính và trên cùng một địa bàn.

Thứ hai, về đơn vị hành chính: Theo quy định tại Điều 110 Hiến pháp năm 2013, các đơn vị hành chính của nước ta được phân định như sau: nước chia thành tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương; tỉnh chia thành huyện, thị xã và thành phố thuộc tỉnh; thành phố trực thuộc trung ương chia thành quận, huyện, thị xã và đơn vị hành chính tương đương; huyện chia thành xã, thị trấn; thị xã và thành phố thuộc tỉnh chia thành phường và xã; quận chia thành phường. Đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt do Quốc hội thành lập. Như vậy, về cơ bản Hiến pháp năm 2013 kế thừa quy định của Hiến pháp năm 1992 về các đơn vị hành chính; đồng thời bổ sung quy định về đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt, đơn vị hành chính tương đương với quận, huyện, thị xã thuộc thành phố trực thuộc Trung ương.

Theo đó, thành phố trực thuộc trung ương không chỉ bao gồm quận, huyện, thị xã mà còn có thể có đơn vị hành chính tương đương khác (ví dụ như thành phố). Đây là quy định mới, nhằm tăng khả năng dự liệu và tính ổn định của Hiến pháp trong việcthành lập các đơn vị hành chính mới. Ngoài ra, nhằm đáp ứng nhu cầu thiết lập các đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt đang đặt ra ở một số địa phương như huyện đảo Phú Quốc tỉnh Kiên Giang hay huyện Vân Đồn tỉnh Quảng Ninh...Hiến pháp năm 2013 đã quy định Quốc hội có thẩm quyền thành lập đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt.

Đặc biệt, Hiến pháp năm 2013 còn bổ sung quy định về việc thành lập, giải thể, nhập, chia, điều chỉnh địa giới đơn vị hành chính phải lấy ý kiến Nhân dân địa phương và theo trình tự, thủ tục do luật định. Đây là quy định góp phần bảo đảm tính ổn định của các đơn vị hành chính cũng như bảo đảm thực hiện quyền dân chủ trực tiếp của nhân dân quy định tại Điều 6 Hiến pháp năm 2013.

Thứ ba, về tổ chức chính quyền địa phương ở các đơn vị hành chính: Điều 111 Hiến pháp năm 2013 quy định: “Chính quyền địa phương được tổ chức ở các đơn vị hành chính của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Cấp chính quyền địa phương gồm có HĐND và UBND được tổ chức phù hợp với đặc điểm nông thôn, đô thị, hải đảo, đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt do luật định”. Quy định này được hiểu là tất cả đơn vị hành chính đều có chính quyền nhưng chính quyền tại mỗi đơn vị hành chính được tổ chức không giống nhau, có đơn vị hành chính sẽ có cấp chính quyền (bao gồm cả HĐND và UBND), có đơn vị hành chính chỉ có cơ quan hành chính là UBND. Cấp chính quyền có ở những đơn vị hành chính nào sẽ do luật định, phù hợp với đặc điểm nông thôn, đô thị, hải đảo, đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt.

Đây là quy định mới, khắc phục sự cồng kềnh, trùng lắp về chức năng, nhiệm vụ giữa HĐND và UBND ở một số cấp hoặc một số địa phương như trong Hiến pháp năm 1992 (Luật tổ chức HĐND và UBND (năm 1994 và 2003) quy định mọi đơn vị hành chính đều có HĐND và UBND). Từ quy định mới trong Hiến pháp 2013 và kết quả tổng kết việc thí điểm tổ chức chính quyền đô thị; kết quả tổng kết thực hiện Nghị quyếtsố 26/2008/QH12 của Quốc hội về thực hiện thí điểm không tổ chức Hội đồng nhân dân huyện, quận, phường; việc tổ chức chính quyền địa phương sẽ được quy định cụ thể trong Luật Tổ chức chính quyền địa phương, dự kiến sẽ trình Quốc hội xem xét thông qua tại kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XIII vào giữa năm 2015.

Thứ tư, về nhiệm vụ, quyền hạn của chính quyền địa phương: về cơ bản, các nội dung về nhiệm vụ, quyền hạn của chính quyền địa phương theo Hiến pháp năm 2013 kế thừa các quy định của Hiến pháp năm 1992 nhưng có sự sắp xếp, bố trí phù hợp hơn, theo đó, Điều 112Hiến pháp năm 2013 quy định: chính quyền địa phương tổ chức và bảo đảm việc thi hành Hiến pháp và pháp luật tại địa phương; quyết định các vấn đề của địa phương do luật định; chịu sự kiểm tra, giám sát của cơ quan nhà nước cấp trên. Nhiệm vụ, quyền hạn của chính quyền địa phương được xác định trên cơ sở phân định thẩm quyền giữa các cơ quan nhà nước ở trung ương và địa phương và của mỗi cấp chính quyền địa phương. Trong trường hợp cần thiết, chính quyền địa phương được giao thực hiện một số nhiệm vụ của cơ quan nhà nước cấp trên với các điều kiện bảo đảm thực hiện nhiệm vụ đó.

Đây được xem như là một định hướng quan trọng trong việc thiết lập cơ chế điều chỉnh mối quan hệ giữa chính quyền địa phương và chính quyền Trung ương trong thời gian tới. Trên cơ sở phân định rõ ràng thẩm quyền của mỗi cấp chính quyền, việc xác định trách nhiệm của mỗi cấp chính quyền cũng như việc kiểm soát quyền lực mới có hiệu quả, phát huy tính tự quản, chủ động của chính quyền địa phương.

Ngoài ra, Hiến pháp năm 2013 còn bổ sung một số quy định về HĐND và UBND.Theo đó, HĐND thực hiện 02 loại chức năng chính là:quyết định các vấn đề của địa phương do luật định; giám sát việc tuân theo Hiến pháp, pháp luật ở địa phương và việc thực hiện nghị quyết của HĐND. Đối với UBND, kế thừa Hiến pháp năm 1992, Hiến pháp năm 2013 quy định: ở cấp chính quyền nào có HĐND thì UBND phải do HĐND cùng cấp bầu ra và được xác định là cơ quan chấp hành của HĐND, cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương, chịu trách nhiệm trước HĐND và cơ quan hành chính nhà nước cấp trên.Về chức năng, nhiệm vụ của UBND, khoản 2 Điều 114 tiếp tục quy định UBND tổ chức việc thi hành Hiến pháp và pháp luật ở địa phương; tổ chức thực hiện nghị quyết của HĐND, đồng thời có bổ sung nhiệm vụ thực hiện các nhiệm vụ do cơ quan nhà nước cấp trên giao.

 Có thể nói, Hiến pháp năm 2013 có sự đổi mới quan trọng về thể chế chính quyền địa phương, là cơ sở pháp lý cho việc xây dựng các văn bản pháp luật trong thời gian tới như Luật Chính quyền địa phương, Luật Đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt, Luật giám sát của HĐND…/.

Hạ Trương